Op 23 maart 2021 reiken SETUP en Open State Foundation 4 awards uit voor transparantie en verantwoordelijkheid in de digitale samenleving. In opdracht van Open State Foundation heeft een deskundige en onafhankelijke jury beslist over de winnaar van de Black Box Award en de winnaar van de Glass Box Award. Met de Glass Box Award spreekt OSF waardering uit voor partijen die in het afgelopen jaar voor meer digitale transparantie hebben gezorgd. Hier tegenover staan de Black Box Award, deze wordt uitgereikt aan een instantie, overheidsorgaan of persoon die in het afgelopen jaar voor een achteruitgang of stagnatie in digitale transparantie hebben gezorgd, bijvoorbeeld door informatie waar de samenleving belang bij heeft onvoldoende toegankelijk te maken.
De juryleden bestond uit vier leden. Ten eerste Alex Brenninkmeijer, hij is lid van de Europese Rekenkamer en hoogleraar Institutionele aspecten van de rechtsstaat bij de Universiteit Utrecht. Zijn ruime ervaring als bestuurder maakt hem een expert op het publieke domein. Het tweede lid is Ruben Brave hij is managing partner Entelligence en serial-entrepreneur. Zijn kennis en ervaring maken hem een expert op onder andere het gebied van de economische en sociale waarde van de open data. Het derde lid is Jelle Prins, hij is co-founder https://operator.exchange en heeft ruime ervaring als developer van apps. Hij brengt de technische kennis van open data in de praktijk, zo werkte hij onder andere mee aan de CoronaMelder app. Tot slot is Piek Visser-Knijff het vierde lid, zij is onafhankelijk data-ethicus. Als filosofe kijkt zij altijd al met een ethisch-kritisch oog naar de wereld van open data, hoe wordt het verzameld, verwerkt en wat de maatschappelijke impact ervan is.
Deze vier ervaren mensen met elk hun eigen kijk op open data hebben hun oordeel gegeven over de in totaal 6 genomineerden die Open State had voorgedragen voor de Glass en Black Box Awards. Hieronder volgt het verslag van hun beraadslaging.
Black Box Nominaties
Het juryberaad begon met de bespreking van de Black Box award nominaties.De jury legde daarbij de focus op drie punten: de maatschappelijke impact, de verwijtbaarheid en de verantwoordelijkheid.
- De Kamer van Koophandel: Zij zijn genomineerd vanwege het niet volledig en zonder drempels open zetten van het UBO-register. De jury vond deze kandidaat een lastige kwestie vanwege de balans tussen privacy en openbaarheid die met deze kwestie verbonden is. Open State Foundation schreef eerder al over hoe een open register belangrijk is voor het voorkomen van witwassen en corruptie, maar alle persoonsgegevens op straat is ook niet gewenst. De Kamer heeft daarom een betaalmuur opgeworpen en de mogelijkheden tot bulk download beperkt. De afweging ging dan ook over of het beschermen van de privacy voldoende reden was om drempels op te werpen (en of die geen schijn bescherming opleveren). De Kamer van Koophandel schermt zelf met de wet, zij stellen dat ze slechts uitvoeren. Dit argument is niet volledig waar, er ze heeft wel wat beleidsvrijheid en haar houding ten aanzien van de beweging naar een open en transparant UBO-register is allesbehalve meewerkend. Er ligt wel een deel van de verantwoordelijkheid bij het ministerie van Economische Zaken & Klimaat omdat de Kamer zichzelf moet bedruipen, zij moet dus wel een verdienmodel hanteren.
- Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit: Vanwege het onvolledig openbaar maken van de agenda van haar bewindslieden is het ministerie van LNV genomineerd. De jury vond dit een “kant-en-klare” kandidaat. Hiermee bedoelde de jury dat de mate van gebrek aan openheid bij het ministerie LNV duidelijk afgebakend is. Er is een duidelijke regel over het openen van de agenda’s van bewindspersonen sinds 2018 en uit het kleine aantal geregistreerde afspraken met externe partijen zag de jury een ministerie met weinig transparantie. De generieke openbaarheid zonder te noemen met wie overleggen zijn geweest is van onvoldoende kwaliteit. De verantwoordelijkheid hiervoor ligt bij dit ministerie zelf. Ook in vergelijking met andere ministeries en zeker ten opzichte van het EU-transparantieregister loopt dit ministerie achter. In deze tijden waarin bij het ministerie veel gelobbyd wordt vanwege de stikstof crisis is de maatschappelijke impact om inzicht te hebben in die lobby erg groot.
- Het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport: Het ministerie van VWS is genomineerd vanwege het traag reageren op de maatschappelijke roep om openheid en de in eerste instantie gesloten houding ten aanzien van data over corona. De jury het er over eens was dat het ministerie traag reageerde op de maatschappelijke druk, cijfers niet snel bekend maakte en ook Wob-verzoeken van onder andere de media vaak te lang onbeantwoord liet. Op deze punten kon de jury de kwalijkheid wel relativeren; het ministerie heeft bij de ontwikkeling van de corona melder app verschillende deskundigen en organisaties betrokken en is er uitvoerig getest op veiligheid en bescherming van gegevens. Het probleem van de Wob-verzoeken is niet alleen een probleem bij het ministerie van VWS, maar is een overheidsbreed probleem, op dat punt is de gehele rijksoverheid verantwoordelijk.
Op basis van deze overwegingen heeft de jury besloten dat het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) de winnaar is. De verantwoordelijkheid ligt bij het ministerie om de agenda van haar bewindspersonen openbaar te maken, met slechts 10 externe afspraken van de minister waarbij specifieke organisaties in de afgelopen drie jaar is dit aantal laag en duidt op gebrek aan transparantie. De maatschappelijke meerwaarde aan transparantie over deze cijfers is hoog: het is van belang voor de burgers om te weten, en journalisten en andere partijen om te weten wie er mogelijk invloed hebben op het beleid van het ministerie.
Quote van jurylid Piek Visser-Knijff:
“Wij moedigen het ministerie van Landbouw, natuur en voedselkwaliteit aan om meer openheid te geven over de agenda van de minister om zo te laten zien wie er allemaal aan de gesprekstafels aanschuiven.“
Glass Box Nominaties
Het juryberaad over de Glass Box had dezelfde drie punten als focus om te beslissen wie de Glass Box Award zou winnen: de maatschappelijke impact, de verwijtbaarheid en de verantwoordelijkheid.
- De gemeente Amsterdam is genomineerd omdat zij een algoritmeregister hebben gelanceerd. Het inzicht geven in algoritmes is een noodzakelijk stap voor alle overheden. Amsterdam is hiermee koploper in Nederland en geeft het goede voorbeeld. Het register is echter lang nog niet compleet, er is dus nog veel werk aan de winkel voor Amsterdam. Maar ze zijn terecht genomineerd. De impact op rechten van de burger kan groot zijn, met de feedback die zij ontvangen moet dan ook wel echt wat gedaan worden.
- Het RIVM is genomineerd voor hun openheid rondom het meten van en berekenen van stikstof. Het RIVM is een wetenschappelijk instituut en bij wetenschap hoort dat je onderzoek, methoden en resultaten vrij en open deelt. Dat is hoe het hoort, helaas hebben we veel voorbeelden in Nederland waar dit niet zomaar gebeurd, denk bijvoorbeeld aan het CPB, maar ook de directie infectieziektebestrijding van het RIVM kan een stuk opener zijn met haar modellen en data.
Het is dan ook goed om te onderscheiden dat deze nominatie voor de directie Milieu en Veiligheid is van het RIVM. De impact van de stikstofcrisis op Nederland was en is enorm. Dat zij deze berekeningen open zetten was dan ook echt noodzakelijk, als zij dit niet hadden gedaan was een black box nominatie aan de orde geweest. Maar nu zijn ze een goed voorbeeld van hoe het wel moet.
- Bart Snels & Steven van Weyenberg zijn gezamenlijk genomineerd voor hun werk om de Wet open overheid gerealiseerd te krijgen. De Woo is een wetsvoorstel dat transparantie vanuit de overheid bevordert, en hun inzet op dit beleidsterrein is enorm geweest. Er was veel weerstand ondanks het besef bij velen dat de Wet openbaarheid van bestuur echt wel aan vervanging toe was.
Voor de jury was dit en het feit dat deze prijs tegelijkertijd een aanmoediging kon zijn voor andere Kamerleden om het (politieke) systeem te corrigeren de doorslaggevende redenen om Bart Snels en Steven van Weyenberg als winnaars van de Glass Box Award uit te roepen.
Quote jurylid Alex Brenninkmeijer:
“Open overheid is essentieel in onze samenleving, in onze democratie en ook voor vertrouwen van de burger in de overheid. Kijk maar naar de toeslagenaffaire, wat het desastreuze effect is van gebrek aan openheid.“